SKRIVENA AVIONSKA NESREĆA

IZVOR: Željko Milović (autor), iz knjige “BAR sa druge strane ogledala“

Prva velika avionska nesreća u Crnoj Gori dogodila se u barskoj opštini prije više od 60 godina. Iako je u udaru putničke letjelice u vrh planine Rumija poginulo više od 20 osoba, o ovom događaju se u cmogorskoj publicistici počelo pisati tek u XXI vijeku.
Zima je već u novembru bila stegla barsku opštinu. Smjenjivali su se kiša i snijeg, magla je legla na jezero i okolne planine, duvao jak vjetar. U samom Baru nije bilo bolje, ali i pored toga su tekle pripreme za treću posljeratnu proslavu Dana Republike. Deset je sati bilo izjutra. Malobrojni stanovnici  Virpazara  i putnici  na  brodu koji je išao od Plavnice za “varoš na tri mosta” začuli su zvuk aviona, začuđeni, jer ga na ovim prostorima ne bi trebato biti. Čobani i žitelji podrumijskih sela čuli su jaki prasak. Onda se sve utišalo.

Vrh Rumije gledano iz Veljih Mikulića , crvenom strelicom označeno mjesto udara aviona, foto: Senad Petović

Po svemu sudeći, a što je utvrđeno rekon­strukcijom događaja, 27. novembra 1947. godine, u 10:05, putnički avion marke “YU-BAD “, broj putničke liste 247, linije “F”, vlasništvo Uprave vazduhoplovnog javnog pristaništa Beograd Zemun, broj 257, zalutao je u magli  i udario u liticu na mjestu Mala Rumija, deset  metara od vrha planine Rumija. Udarac je bio stravičan, a komadi aviona padali su do iznad Veljih Mikulića, odnosno zaselaka Androvići i Peročevići.

 

PROTOKOL UVIĐAJA

U barskom Arhivu nalazi se sačuvan Pro­tokol uviđaja, kojeg je sačinila Komisija što je izašla na lice mjesta dan kasnije, a koju su činili Anto Đurovic – šef S.O. Unutrašnjih poslova Bar, Stevo Stanišic – isljednik javnog tužilaštva, Vojo Popović – šef Opunomoćstva sreske UDBE, Sve­tozar Pavićevic – referent SO UP Bar i dr Radivoje Milin – šef Bolničkog  odjeljenja Bar. Upravo je ovaj dokument, na dvije gusto kucane strane jedini pouzdani izvor informacija o tragičnom događaju.

Ostaci aviona uslikani u martu 2021. godine. *foto: Senad Petović

Avion je, kaže se u protokolu, nađen pri ­ljubljen uz liticu Male Rumije, sa prelomom pi­lotske kupole, prelomom  zadnjeg  dijela  trupa “od prednjih krila u visini od jednog metra, a vidnim i jasnim povredama na oba prednja krila, kao i zadnjeg kormila”. Na samom vrhu Rumije, petnaestak metara od trupa nalazila se trokratna elisa lijevog motora, potpuno uništena, dok eli­sa desnog motora nije pronađena.  Detaljnim pre­gledom okoline  mjesta  nesreće, utvrđeno je  da se na metar i po od vrha planine jasno ocrtavaju znaci prvog udara dvomotomog aviona. Na tom lokalitetu pronađeni su djelovi radio stanice i motora, kao i polomljeni ostaci pilotske kabine, a potom se pristupilo  identifikaciji nastradalih put­nika. Stručni pregled trebalo je da obavi komisija na osnovu izvještaja MUP-a Narodne republike Crne Gore, ali tog iz­vještaja nema  među  sačuvanim dokumentima.

INTEGRALNA VERZIJA DOKUMENTA

Protokol   uviđaja   detaljno   je   opisivao žrtve ove avionske  nesreće.  Ovdje je prikazan  u integralnoj  verziji, bez jezičkih   i  smislenih  ko­rekcija: “Od mjesta udara prema vrhu naznačene planine, tj. na dva metra od mjesta udara nalaze se tri muška leša, koje je indentifikacijom i pro­nađenim dokumentima   kod   istih  utvrđeno   da su: Gmajner  (nečitko)  Franc, aviomehaničar iz Koroška Bela srez Radovljica vojni okrug Ljub­ljanski F.J. Slovenija, Radović Bozidar, pilot jeguski srez Cetinjski RCG i Vračević I. Vasilije, stari vodnik pilot lovac iz Šapca.

Ispod preloma naznačenog aviona nalazi se i identifikuje Jovićevic M. Đuro, poručnik Jugoslovenske Armije iz Rijeke Crnojevića srez Cetinjski, Milić Obrad, službenik rođen u Čemomen NR Slovenija, Lješkovic Radosav iz Nikšića NRCG, Boškovic Leposava, domacica iz Kolašina, Vujošević Anka, učenica  iz sela Vrela – Titograd NRCG, Jablan Bofo, šofer iz Cetinja, Glogovac Bosiljka, domaćica iz Nikšića. Po lijevim kormilom naz­načenog aviona nalazi se u ležećem stavu Lubarda Milo, činovnik iz Cetinja. Ispod aviona, tj. od mjesta gdje je isti nađen u pravcu sjevera, prema podnožju planine licem i trupom okrenut prema zemlji nalazi se prema dokumentima i identi­fikuje Anđuš Božidar, radio spiker radio stanice Cetinje, dok 50 metara takođe u pravcu podnožja nalazi se lijevi točak aviona, odvojen od svoga trupa, otkinut silom udara. Ispod same kupole avijatičarske kabine nalazi se ženski leš koji je identifikacijom utvrdeno da se zove Vukčevic Ksenija, namještenica iz Titograda. Oko aviona drugih leševa nije pronađeno.

Protokol uviđaja sačuvan u barskom arhivu, foto: DdD design

Pregledom nastradalih u samom aparatu, koji silom udara nijesu izbačeni iz istog, utvrđeno je da se u zadnjem dijelu, tj. od mjesta preloma prema repu leži u samom avionu ženski leš koji je identifikacijom utvrdeno da je Savić Persida, domacica iz Titograda, dok ispod iste nalazi se muški leš Janković Lazara invalida iz Titograda. U prvom dijelu aviona od pilotske kabine do mje­sta preloma, tj. od preloma koji je slijedio od krila prema repu nalazi se u gomili mnoštvo leševa iz­među kojih nađen je i teško ranjeni Matanović Vido iz Ulcinja, sluzbenik u Nikšiću koji je iz­vučen ispod leševa: Vujović Vula, pomoćnika Upravnika za južne kulture Topolica Novi Bar, Laban Dušana, radiotelegrafiste istog aviona, Mi­hailovic Svetozara inžinjera iz sreza Kovinskog R. Slovenija. Ispod  teško  ranjenog Matanovića nalazi  se  leš  Adzić Milana, službenika MUP-a RCG  i  leš  Mihailović Marije,  iz  Kovina  NR Slovenija. Od kupole, tj. pritiskom  kupole prema ostalom  dijelu  aviona  pronađen  je ispod prvih sjedišta Teodor  Aleksandrović,   aviomehaničar istog aviona iz Harkova S.S.S.R. i Boskovic Bo­fa, trgovac iz Kolašina”, stoji u Protokolu.

Komisija završava Protokol uviđaja kons­tatacijom da od mjesta prvog udara do lokacije gdje je pronađen trup ima “oko 12 metara unatrag, te da je desni motor prešao vrh planinskog masiva i zaustavio se 400 metara niže niz strmu liticu”.

Uz ovaj protokol, u barskom Arhivu se čuva i Zapisnik svjedoka Sava Vukčevica, ko­mandira stanice milicije iz sela Livari ispod Ru­mije, koji je pred svjedocima ispričao kako je čuo avion vozeći se brodom u neposrednoj blizini Plavnice, te kako je njegov zamjenik u Livarima Blažo Orlandić uočio istu pojavu, te da se “zvuk motora u tom pravcu izgubio”.

NA MJESTU NESREĆE

Policija i vojska, uz nekoliko ruskih ofi­cira, dan poslije udesa su “izasli na teren”, a dobrovoljno ili “kad se mora”, pridružilo im se oko 1000 Barana, koji su poginule putnike na leđima snijeli od vrha Rumije do Starog Bara. U oči je, pričaju  očevici, upadala  činjenica  da su tri leša nađena ispod krila aviona, ležeći na ćebetu, sakriveni, što znači da su preživjeli pad i umrli čekajući pomoć. Neki od leševa su nađe­ni potpuno nagi. Svi mrtvi su iz Starog Bara prebačeni na Pristan, u tadašnju biblioteku, kuću Đura Ivovića.

Lokacija nesreće na obroncima Rumije

Kako je poslije utvrđeno, prije građana Bara i žitelja podrumijskih sela, do mjesta ne­sreće su stigla dvojica mladića iz sela sa one stra­ne Rumije i opljackali mrtve: skinuli im satove, uzeli naliv pera, nestala je  i  pilotska  jakna… Uhapšeni su nekoliko mjeseci kasnije.

Jedini preživjeli putnik, Vido Matanović, inače predsjednik  Sreskog narodnog odbora Ul­cinj, sa službom u Nikšiću, u besvjesnom stanju je prebačen do bolnice u Budvi, gdje je i umro tri dana kasnije,  ne dolazeći  svijesti. Po  njemu je nazvana  centralna  ulica  u ulcinjskom naselju Meteriz.  Od  svega  ostala je narodna  pjesma  o tragičnom  kraju aviona, koja se decenijama doc­nije pjevala  “u dugačko” po  sjednicima.

ŠTO SE, ZAPRAVO, DOGODILO?

Tragedija na Rumiji, jedna od najvećih avionskih nesreća u Crnoj Gori, punih šest de­cenija bila je prekrivena velom tajni. Dr Vukosav Balević, autor knjige “Prijetnje, otmice i udesi jugoslovenskih aviona”, ističe da je ustoličeni kult Staljina ostavio neizbrisiv trag i na našim prostorima te da je “ova avionska nesreća, Sta­ljinovim dekretom, prosto sahranjena”. Razlog za ovako nešto leži u činjenici da je “JUSTA”, osnovana 1947, prevozila putnike na ovoj relaciji, imajući pravo prvenstva u eksploataciji glavnih linija domaćeg i međunarodnog saobraćaja, a ona je bila mješovito jugoslovensko-sovjetsko predu­zeće za civilni transport, prema ugovoru dvije zemlje.

Lisunov Li-2 , foto: WIKIPEDIA

“JUSTA” je posjedovala avione “Lisunov Li-2” , koji su, u stvari, bili ruska verzija američkih “Douglas DC-3 Dakota“. “Li-2” je  mogao da nosi od 14 do 24 putnika, sa dva ASh-621R, 735kW motora, pri brzini krstarenja od 220 km/h (mak­simalna brzina je iznosila 320 km/h).  Neke od ovih aviona “stariji brat” Staljin je poklonio Titu. “JUSTA” je odrađivala glavni posao prevoza od Beograda do republičkih centara, držeći, naravno, i liniju do Titograda. Tragedija na Rumiji bila je prva posljeratna avionska nesreca u Jugoslaviji.

Dr Balević istice da je “u vrijeme dolaska Vračevićevog aviona na aerodrom Titograd, nad dolinom Zete vladalo nevrijeme”. “Oblaci su bili sivi i niski, sijevalo je na sve strane. Radio oprema aviona nije mogla da prati nastale smetnje – radio veza je bila nepouzdana, razgovor se nije mogao čuti. Pilot Vračevic je u tim trenucima morao sam da odlučuje. Računao je da bi njegov nedolazak u Beograd izazvao podozrive i podrugljive poglede. Pošto olujni oblaci nijesu bili suviše niski na aerodromu, odlučio je jednim ponirujućim manevrom da se podvuče i pod njih i produži prema pisti za slijetanje. Bez radio veze sa aerodromom, bez tačne pozicije i bez ijednog podatka o jačini i pravcu vjetra, promašaj je bio potpun, a udar u planinu neminovan. Iako su instrumenti u pilotovoj kabini bili neispravni, kapetan Vasilije Vračević, rođen u Šapcu, inače porijeklom iz Cme Gore, na svoju ruku je nastavio let. Ovaj iskusni pilot je među kolegama bio poznat po svojevoljnom ponašanju i ponositom držanju, odnosno gordosti, koja je, očigledno, i njega i još četiri člana posade i 18 putnika stajala života”, kaže Balević.