Bespilotni vazduhoplovi -“dronovi”, pojmovi, pravila, procedure i uslovi
Bespilotni vazduhoplovi su svojom pojavom izazvali revoluciju na mnogim poljima. Bez obzira na to što su prvobitno razvijani za vojne potrebe, veoma brzo su pronašli svoje mjesto i ulogu u civilnom društvu. Male bespilotne letilice – dronovi su se toliko brzo utopili u skoro svaki segment života i rada ljudi da je vrlo često regulativa koja bi trebalo da reguliše njihovu upotrebu – kasnila. Sada, kad ih je konačno sustigla postavlja se drugo pitanje – kako uklopiti upotrebu bespilotnih letilica u svakodnevni život, a ne biti prepreka za njihovu još širu primjenu, njihov razvoj i istraživanje granica njihove upotrebe?
U današnje vrijeme je na tržištu dostupan veliki izbor dronova i skoro svako u Crnoj Gori već posjeduje ili poznaje nekoga ko ima dron. Ipak, moramo imati na umu da je raspolaganje ovakvom letilicom u nadležnosti Agencije za civilno vazduhoplovstvo (ACV) što znači da se njihovo korišćenje mora usaglasiti sa važećim propisima.
Propisi
Osnova za svaku ozbiljnu temu o dronovima mora biti Zakon o vazdušnom saobraćaju (“Sl.list CG”, br. 30/2012), kao i Izmjene i dopune Zakona ((Sl.l. CG br. 30/2017 i 82/2020). U daljem tekstu – Zakon.
Kada govorimo o „Pravilniku“, mislimo na aktuelni Pravilnik o uslovima za upotrebu sistema bespilotnih vazduhoplova i vazduhoplovnih modela (Sl.l. CG br. 11/2016). U ovom tekstu će naša pažnja biti isključivo na bespilotnim vazduhoplovima i to onim čija je ukupna masa tokom polijetanja do 20kg.
Od propisa Evropske unije (u daljem tekstu: EU) za ovo razmatranje značajni su Uredba Komisije (EU) 2019/947 o pravilima i postupcima za rad bespilotnih vazduhoplova („Sl. list EU“, br. L 152/45) – u daljem tekstu: Uredba (EU) 2019/947, kao i Uredba Komisije (EU) 2019/945 o sistemima bespilotnih vazguhoplova i o operaterima sistema bespilotnih vazguhoplova iz trećih zemalja („Sl list EU“ br. 152/1) – koja će u daljem tekstu biti označavana sa „uredba (EU) 2019/945“.
Osnovni pojmovi
Prije svega, da bi bilo jasno o čemu govorimo moramo dati neke definicije. U članu 2. stav 1. tačka 1. Pravilnika se kaže sledeće- bespilotni vazduhoplov je vazduhoplov namijenjen izvođenju letova bez pilota u vazduhoplovu, kojim se upravlja daljinski ili je programiran i autonoman;
Inače, uredba (EU) 2019/945 sadrži definiciju bespilotnog vazduhoplova kao vazduhoplova koji samostalno izvodi operacije, projektovan je da samostalno izvodi operacije ili da se njime upravlja na daljinu bez pilota u njemu. Uredba (EU) 2019/947 autonoman rad definiše kao rad na koji udaljeni pilot ne može uticati i dalje upućuje da se, ukoliko pojmovi nijesu direktno definisani, koriste i definicije iz Uredbe (EU) 2018/1139.
Znači, kad objedinimo sve definicije, dolazimo do zaključka da je bespilotni vazduhoplov leteća naprava koja se održava u atmosferi usled reakcije vazduha (znači da ne može biti na primjer- raketa ili projektil), čiji je let autonoman (programiran prije leta) ili se njime upravlja daljinski. Kao najvažnije stavke ovih definicija, koje ni u jednom trenutku ne smijemo izgubiti iz vida su da je to vazduhoplov i da su mu važne karakteristike kontrolisani let i mogućnost upravljanja.
Koga NE obuhvata Pravilnik?
Za početak bi valjalo da odmah izdvojimo one bespilotne vazduhoplove na koje se NE primjenjuju odredbe Pravilnika. U tu grupu, sam Pravilnik svrstava dronove:
- koji se koriste u zatvorenom prostoru,
- kada se koriste za operativne potrebe organa državne uprave nadležnih za poslove odbrane, a čak i tada uz određene uslove,
- koji ne mogu da postignu kinetičku energiju veću od 79 J, ili čija je operativna masa (ukupna masa u toku polijetanja) manja od 0,5 kg ako njihova maksimalna brzina ne prelazi 20 m/s i koji dostižu maksimalni dolet do 15m i maksimalnu visinu do 10m. (Kinetičku energiju računamo iz formule
gdje je m-masa, v-brzina)
Preuzeto sa sajta Aerodroma Crne Gore- No Drone Zone
Evidentiranje operatora drona
Operater drona je osoba koja je registrovana i odgovorna je za operaciju, dok je pilot osoba koja zapravo upravlja dronom (operator drona takođe može biti pilot ili može zaposliti jednog ili više pilota). Za upotrebu bespilotnog vazduhoplova je prvenstveno važno osigurati da ste kao operater drona ili pilot upoznati sa svim pravilima i rizicima. Svi operatori čiji dronovi imaju bar jednu od navedenih karakteristika: masu veću od 500 gr, dolet preko 15 m, mogu dostići visinu preko 10 m i maksimalnu brzinu veću od 20 m/s, treba da se evidentiraju kod ACV i to evidentiranje je besplatno. Evidenciju ACV-a možete pogledati OVDJE.
Kada je potrebna dozvola ACV?
Ovo je najčešće pitanje onih koji razmišljaju o tome da se oprobaju u ovim aktivnostima, nevezano da li bi to bilo u komercijalne ili rekreativne svrhe. Naravno da nema potrebe definisati baš svaki kutak Crne Gore, ali moramo imati na umu da nisu dronovi jedini koji lete zbog čega se, u pojedinim segmentima, moraju uklopiti u cjelokupni sistem vazduhoplovstva. Zbog toga je definisano da je za upotrebu drona potrebna dozvola ACV u sledećim situacijama:
- Za operacije dronovima mase ispod 5 kg koji nemaju 6 motora ili padobran, a planirani let je u naseljenim područjima i ako dron nema 8 motora, a planiran je let u uskim urbanim zonama
- Let u uskim urbanim zonama dronom mase od 5 do 10 kg
- Let u naseljenim područjima i uskim urbanim zonama dronom mase od 10 do 20 kg
- Operacije na udaljenostima manjim od propisanih (od ljudi, objekata, vozila, plovila…)
- Ukoliko performanse drona ne zadovoljavaju kriterijume za određenu kategoriju (npr. broj motora)
- Ukoliko se let planira u kontrolisanim vazdušnim prostorima (CTR) Tivat i Podgorica – potrebno je odobrenje od Kontrole letenja – SMATSA
Na mapama linija žute boje ograničava područje unutar koga su letačke operacije dronova dozvoljene samo operatorima koji dobiju odobrenje od strane kontrole letenja-SMATSA, dok linija plave boje označava ivicu CTR Podgorica i CTR Tivat.
U kojim situacijama je neophodno polaganje teorijskog ispita?
Kratak odgovor bi bio da je ispit obavezan za letenje u kategorijama koje se klasifikuju kao kategorije C i D letačkih operacija, a za koje je jedan od osnovnih uslova da dron ima 8 motora.
Za detaljno pojašnjenje moramo najprije krenuti od termina “kategorije letačkih operacija” i kao takvog ga moramo bliže pojasniti. Ovaj pojam je usko povezan sa operativnom masom drona i područja u kojem se izvode letovi, pa krenimo redom…
Prilikom nabavke vašeg drona najpre treba obratiti pažnju da li je vaš dron lakši od 5kg, između 5 i 10kg ili od 10 do 20kg operativne mase. Zašto? Vidjećete u nastavku teksta…
Ujedno, važno je da znate u kakvom području biste ga koristili. Ta područja u kojima se izvode letovi su u Pravilniku definisana klasama područja i to:
Klasa I – neizgrađeno područje u kojem nema izdignutih građevina ili objekata i u kojem nema ljudi, osim rukovaoca i osoblja koje je potrebno za letenje;
Klasa II – izgrađeno nenaseljeno područje u kojem postoje pomoćni privredni objekti ili građevine koje nijesu namijenjene za boravak ljudi, u kojem nema ljudi, osim rukovaoca i osoblja koje je potrebno za letenje, u kojem je dozvoljen samo povremeni prolazak, bez zadržavanja ljudi kroz područje (biciklisti, šetači i sl.);
Klasa III – je naseljeno područje u kojem postoje građevine ili objekti primarno namijenjeni za stanovanje, poslovanje ili rekreaciju (stambene zgrade, stambene kuće, škole, kancelarije, sportski tereni, parkovi i sl.);
Klasa IV – je područje uskih urbanih zona (centar grada, naselja, itd.).
Sad kad znamo operativnu masu (OM) našeg drona i klasu područja izvođenja naše letačke operacije možemo sami odrediti u kojoj katerogiji letačkih operacija se može naći naš primjer.
Prilog 1. Pravilnika ACV – Kategorije letačkih operacija na osnovu rizika
Iz ove tabele se već jasno vidi koje su to kategorije C i D za koje je potrebno polaganje teoretskog ispita.
Šta od uslova treba ispuniti za određenu operaciju?
ACV je propisala Pravilnikom bliže operativne i tehničke uslove za izvođenje letačkih operacija. Ovom prilikom vam prikazujemo operativne zahtjeve tabelarno, onako kako ih možete naći u Pravilniku, budući da na njih možemo da utičemo. Tehnički zahtjevi zavise od tipa bespilotnog vazduhoplova, a uslove koje moraju ispuniti možete naći u Pravilniku- Prilog 4.
Prilog 4. Pravilnika
Ovo je bilo samo ukratko o osnovama poznavanja bespilotnih vazduhoplova u Crnoj Gori i naš pokušaj da vam približimo termine, pravila, procedure i uslove za korišćenje drona. Cijela priča je toliko široka da za nju u pojedinim državama razmišljaju o izdvajanju posebnog Zakona o bespilotnim letilicama. Stoga vas molimo da se ne oslanjate samo na ono što ste ovdje pročitali već da se o svemu informišete sa sajta ACV, konkretno – dio Dronovi gdje ćete naći pomenuti Pravilnik, vodič za operatora drona kao i neophodne obrasce.
Na nivou EU stupili su na snagu 30. decembra 2020. godine novi propisi za dronove EU 2019/947 i 2019/945. Ovaj regulatorni okvir predstavlja novi pristup za bezbjedan rad dronova na evropskom nebu. Pristup je zasnovan na riziku koji upotreba drona nosi i kao takav ne pravi razliku između rekreativnih i komercijalnih aktivnosti. U tom cilju definišu se tri kategorije operacija: „otvorena“, „specifična“ i „sertifikovana“ kategorija.
Evropski regulatorni okvir nije obavezujući za države koje nisu članice EU, već svaka država usklađuje svoj dio regulative, a čak i unutar EU ove procedure se mogu razlikovati u smislu pooštravanja ili drugačijeg definisanja pojedinih elemenata upotrebe bespilotnih vazduhoplova. Prema tome, najbolji način je da se operateri dronova informišu kod nadležnog organa u državi gdje planiraju obavljati operacije.
